Blog

2 november is de dag van Allerzielen. Deze dag nodigt ons uit om stil te staan bij onze overleden dierbaren. Allerzielen gaat over verbondenheid en liefde voor de ‘mensen van voorbij’, de mensen die niet meer bij ons zijn en tegelijk soms zo aanwezig

> > >

“Ik wil huilen om het verlies van mijn ouders, maar het lukt niet. Soms heel even en dan druk ik mijn emoties weer weg. Alsof het te veel is en ik mijn gevoel binnen moet houden. Dan ga ik maar weer iets doen."

> > >

Als ik zeg dat ik werk als rouw- en traumatherapeut, dan vertellen mensen vaak spontaan over dierbaren die zij moeten missen. Rouwen gaat voor veel mensen over overlijden. We rouwen echter over veel meer.

> > >

Hoe we omgaan met verlies, heeft zijn wortels in wat we in onze opvoeding hebben meegekregen. En zelfs al bij onze geboorte of tijdens de zwangerschap.

> > >

“Ik voel me verdoofd, leeg, zonder energie. Het voelt alsof ik geen kant op kan.” Ze vertelt over wat er in haar familie aan de hand is. Ze ervaart dat er een beroep op haar wordt gedaan en dat ze iets ‘moet’, maar heeft geen idee wat dan.

> > >

Als een bang vogeltje zit ze bij me in de praktijk: “Ik herken mezelf niet meer. Ik vergeet alles, pieker over de kleinste dingen, ben snel emotioneel en heb nergens zin meer in. Slapen doe ik slecht. Ik praat alleen maar negatief tegen mezelf".

> > >

Als je iemand verliest van wie je veel houdt, dan staat jouw wereld even stil. De mensen om je heen gaan gewoon door, terwijl jij je afvraagt hoe dat nu toch mogelijk is.

> > >

Ze is BOOS! Met hoofdletters en een uitroepteken. Boos op de wereld, boos op de mensen om haar heen, boos op haar moeder die haar in de steek heeft gelaten door te overlijden. En niet te vergeten: boos op zichzelf, omdat ze zo boos is.

> > >

Het is een week na de uitvaart. Twee weken daarvoor heeft hij plotseling zijn moeder verloren. Hij belt omdat hij “goed wil rouwen”. Intussen is hij weer aan het werk gegaan. Van collega’s hoort hij dat hij het verhaal zo feitelijk vertelt.

> > >

In de tijd dat we nu samen onderweg zijn, heeft ze ontdekt hoe verantwoordelijk ze zich maakt voor alles en iedereen. En hoe jong ze dat geleerd heeft, bij een afwezige vader en een moeder die vooral met zichzelf bezig was.

> > >

Bijna bewegingloos zit hij tegenover me. Hij heeft zijn verhaal al via de mail gestuurd, dan hoeft hij het nu niet helemaal te vertellen. Hij weet niet goed hoe dat moet, zijn eigen verhaal vertellen, zijn emoties uiten, contact maken met een ander.

> > >

“Twintig jaar geleden heb ik mijn ouders verloren”, vertelt ze. “De kinderen waren toen nog klein en ik had mijn handen vol aan de dagelijkse dingen. Dat kostte al moeite genoeg."

> > >

Op 2 november is het weer Allerzielen. Aanvankelijk een dag om te bidden voor de overledenen, is Allerzielen dat al lang niet meer. Het is voor velen een dag om te herdenken, samen te rouwen en herinneringen op te halen.

> > >

Mag je rouwen als je je broer of zus hebt verloren? “Natuurlijk mag dat”, is het voor de hand liggende antwoord. Maar waarom kan het dan zo moeilijk zijn? Wie ben jij na het verlies van je zus? Wat is jouw verhaal na het verlies van je broer?

> > >

Jouw rouw is jouw reactie op een verlies dat jijzelf of iemand anders meemaakt. Dat doe je met alles wat je in je hebt: je gevoelens, gedachten, je gedrag, wat je in je lijf ervaart, hoe je naar jezelf en je omgeving kijkt. Dit alles hoort bij rouw.

> > >

“Het wordt me allemaal wat veel”, zegt ze met understatement. Tegenover me zit een vrouw die geleerd heeft om veel op zich te nemen, zo vermoed ik.

> > >

“Ik moet leren om hem los te laten, nu hij er niet meer is. Mensen zeggen dat dit nodig is, zodat ik weer verder kan. Ik moet nu eenmaal door.” Dit hoor ik vaak als iemand voor het eerst mijn praktijk binnen stapt.

> > >

“Alle kleine dingen waar ik normaal mijn hand niet voor omdraai, maken me nu overstuur. Ik kan uren wakker liggen van een klus die nodig is of van iets waarvan ik denk dat dat misschien gaat gebeuren."

> > >

Moet jij ook zoveel van jezelf? Dan bevind je je in goed gezelschap. Natuurlijk zijn er alledaagse dingen die moeten gebeuren. Nu heb ik het echter over de opdrachten die we onszelf blijven geven in situaties van stress. En rouw is zo’n situatie.

> > >

Wij mensen zijn ‘verliesmijders’. Als we verlies lijden, dan willen we dat fiksen of oplossen. Liefst zo snel mogelijk. Veelal hebben we ooit geleerd dat als we maar hard genoeg ons best doen, we krijgen wat we willen. Dat onze wereld maakbaar is.

> > >

De vorige column over levend verlies en verlies dat leeft, heeft veel losgemaakt. Mensen worstelen met het verlies waar ze dagelijks mee moeten dealen, of ze willen of niet. De omgeving maakt het, vaak onbedoeld, nog lastiger.

> > >

Tijdens een lezing over rouw vertelde ik over verschillende soorten verlies en hoe ieder mens zijn of haar eigen rouw heeft. Na afloop kwam ze naar me toe: “Ik heb me zojuist gerealiseerd dat ik al jaren in rouw ben om mijn zieke man".

> > >

Waarom weten sommigen zich geen raad na een verlies en kunnen anderen hun verlies dragen? Waarom trekt de een zich terug en probeert het alleen op te lossen? En trekt de ander juist continu aan de bel omdat hij of zij het niet alleen kan?

> > >

Met betraande ogen zit ze tegenover me. “Het is bijna twee jaar geleden en ik kan nog steeds niet stoppen met huilen.” Ze wil verder met haar leven, maar komt niet vooruit. Als je relatie eindigt, verlies je zoveel meer dan je relatie.

> > >

Beste werkgever of leidinggevende, Wist u dat mensen die een verlies meemaken, vaak hun uiterste best doen om er weer voor u te zijn en hun werk goed te doen? Dat ze zich vaak veroordelen omdat dit nog niet lukt maar dat u daar weinig van merkt?

> > >

Op 2 november is het weer Allerzielen, de dag waarop we onze lieve overledenen (extra) gedenken. Natuurlijk op een manier die bij jou past. Maar is eigenlijk niet elke dag Allerzielen, als je iemand mist die je zo nabij was en is?

> > >

Rouw is zichtbaar als we iemand verliezen aan de dood. Niemand vraagt zich dan af of je je verdrietig, boos of bang mag voelen. Dat mag. Er is, als het goed is, steun en troost uit de omgeving.

> > >

“Het is alsof ik leef in het verlies van mijn zoon. Er lijkt niets anders meer te bestaan. En als ik er zelf even niet aan denk, dan word ik er wel aan herinnerd door mensen die vragen hoe het met me gaat. Ik wil ook graag verder met mijn leven."

> > >

“Ik wil graag nu bij jou komen, om te voorkomen dat ik straks vastloop. Ik wil goed rouwen en daarna weer verder met mijn leven. Nu heb ik tijd om te rouwen, straks moet ik weer aan het werk. Kan ik alvast rouwen over wat straks komt?”

> > >

“Ik slaap niet goed. Ik kan me niet concentreren. Mijn verdriet is te groot. Ik word erg snel boos. Ik voel me schuldig. Ik vind mezelf niet oké omdat ik zo reageer. Kun jij me hiervan af helpen?”

> > >

Wat als je je werk verliest? Of tegenslag hebt op je werk? Vaak wordt er dan gezegd, of in elk geval bedoeld: kom op, er zijn ergere dingen, kijk eens wat je wél hebt, je vindt wel weer iets anders.

> > >

Nu corona zich terugtrekt, worden de gevolgen meer zichtbaar. Soms heel pijnlijk. Als een terugtrekkende rivier die op de uiterwaarden achterlaat wat het water heeft meegevoerd. Ik denk aan de mensen met ‘long covid’.

> > >

Een moeder deelt haar zorgen met mij. Zorgen om haar net volwassen zoon die zichzelf niet de moeite waard vindt. Terwijl hij zo de moeite waard is. Ze wijt het aan het overlijden van haar jongste dochter, zo’n vijf jaar geleden.

> > >

We leven in een maatschappij die van ons vraagt om vooruit te kijken, te plannen, zorgen voor onze toekomst. Stilstaan bij de dag van vandaag, hoe het nú met ons gaat, doen we veel minder.

> > >

“Nu mijn moeder het naar de zin heeft in haar nieuwe huis, kan ik mijn verdriet toelaten. Mijn zorgen om haar zijn voorbij. Maar ook om mijzelf, omdat ik dacht dat ik mijn vader al vergeten was.” Ineens is er een ommekeer in zijn rouwproces.

> > >

Twee jaar geleden heeft hij zijn vrouw plots verloren. “Ik zou er onderhand klaar mee moeten zijn. Ik wil verder. Wat geweest is, is geweest. Dat wil ik achter me laten.” Hij vraagt of ik hem ‘ervan af wil helpen’. Intussen slikt hij zijn tranen weg.

> > >

“Nu moet ik je toch eens iets vragen. Ik dacht dat het zo goed ging. Maar als ik nu alleen naar een restaurant ga en ik ga zitten aan een tafeltje, dan springen de tranen in mijn ogen. Ik druk ze weg, niemand hoeft ze te zien."

> > >

Zo vaak hoor ik het in mijn praktijk: “Ik wil me niet aanstellen” of, nog een tandje erbij: “Ik stel me aan, ik moet er gewoon doorheen”.

> > >

Als je een dierbare verliest, dan blijven de beelden van het laatste moment of de laatste weken vaak lang voorbij komen. Soms lijken ze op je netvlies gebrand en is zo’n beeld het eerste dat je ziet als je aan hem of haar denkt.

> > >

Jouw gedachten hebben de kracht om je wereld op te vrolijken en je goed te laten voelen. Gedachten kunnen je echter ook de put in praten, letterlijk. Gedachten zeg je immers tegen jezelf. Je hebt de keuze om er wel of niet naar te luisteren.

> > >

Ik zie haar nog zitten, vijftien jaar was ze destijds. Enkele maanden daarvoor was haar vader overleden. Wat ik ook probeerde, er kwam praktisch geen woord uit. Te moeilijk. Te grote woorden die in haar keel bleven steken.

> > >

Waar richt jij je vergrootglas op in deze tijd? Wat is voor jou nu belangrijk? Het leven vraagt van ons om bewust te kijken. Het samen te doen. Toch ligt onze focus vaak op de verschillen en oordelen we over elkaar.

> > >

Elke sessie komen ze voorbij: de coronamaatregelen die ingrijpen in het leven. Of soms zelfs het leven lamleggen. Veel mensen ervaren daardoor stress.

> > >

Daar zit ze, in de stoel tegenover mij. Voor de eerste keer. Ik weet al iets over haar leven en vraag me af hoe ik juist voor haar iets kan betekenen. Tijdens het gesprek komen er nog meer vraagtekens. Ik word vanbinnen alle kanten op geslingerd.

> > >

… Als je je verdrietig voelt omdat een lief iemand er niet meer is. Als je boos bent op de wereld zoals het nu gaat. Als je moe bent door ‘alles’. Of bang. Als je je schuldig voelt omdat je hebt bedacht dat je toch meer had kunnen doen.

> > >

Thuis is waar je je thuis voelt. Niet altijd een fysieke plek, maar altijd een plek van vriendschap, steun en liefde. Op hun reis door bergen en dalen komen de jongen, de mol, de vos en het paard tot dit besef.*

> > >

Onlangs vroeg hij of ik iets voor hem kan betekenen. In september heeft hij plots zijn vader verloren: “Dat knaagt aan mij, hoewel het alweer even is geleden”. Mijn gedachten gaan juist de andere kant uit: zo kort pas, wat een ommekeer moet dit zijn.

> > >

We leven momenteel in een wereld met veel verlies. Ons bootje vaart door ruwe zee, op weg naar een andere wereld, maar keer op keer blaast de wind ons terug of zijn er golven die ons overspoelen. We houden onze adem in en zetten daarna opnieuw koers.

> > >

“Ik ga de deur bijna niet meer uit, blijf zoveel mogelijk thuis. Het heeft me al veel moeite gekost om hier bij jou te komen. Ik weet ook dat ik alleen zelf iets kan doen. Ik wil niet meer zo bang zijn.”

> > >

“Corona heeft me aan het denken gezet. Ik heb een druk leven en die drukte viel in het voorjaar grotendeels weg. Ik had ruimte, ook voor mijn gedachten. Dat bracht mij terug naar de ziekte en het overlijden van mijn vader."

> > >

Rouw door corona heeft vele gezichten, ook al zijn ze niet allemaal even zichtbaar. In deze tijd van weer toenemende besmettingen verdienen de minder of niet zichtbare gezichten aandacht. Opdat wij (h)erkennen dat rouw over méér gaat.

> > >

Zwaarmoedig stapt ze de eerste keer de praktijk binnen. Ze heeft al veel mensen verloren in haar leven en nu ook haar partner. Alsof het niet ophoudt.

> > >

Ze komt in haar zoektocht naar meer zelfvertrouwen. “Ik heb een fijne jeugd gehad, had goed contact met mijn ouders en zussen, ik kwam niets tekort.” Ze heeft zelf al een groot probleem overwonnen, maar blijft bevestiging zoeken in haar omgeving.

> > >

Verbaasd en verdrietig luister ik naar hun verhalen. Zij vertelt over hoe snel het ging, dat het virus in een week tijd haar man afnam. Ze kan het niet bevatten.

> > >

We leven in een tijd van onzekerheid. Onzekerheid over hoe lang maatregelen nog gaan duren en we, stukje bij beetje, ons normale leven weer kunnen oppakken. Onzekerheid over hoe dit ‘normale leven’ er dan zal uitzien.

> > >

Het coronavirus houdt ons elke dag bezig. Soms houdt het ons in zijn greep, maakt het ons angstig. De maatregelen zijn terecht streng. Nú moeten we de gevolgen van dit vreselijke virus zo veel mogelijk beperken. Want die zijn al erg genoeg.

> > >

Veenbranden zijn gevaarlijk en verraderlijk, omdat het vuur op onverwachte plaatsen plotseling kan oplaaien. Een veenbrand is immers nooit geblust en woekert ondergronds voort.

> > >

Huh… brengt rouw een uitdaging met zich mee? Jazeker, meerdere zelfs. Waar rouwen al een klus op zich is, is omgaan met door rouw veroorzaakte stress een uitdaging. Een extra klus dus.

> > >

Is rouwen hetzelfde als verdriet hebben? Ja en nee. Natuurlijk zijn we vaak verdrietig als we iemand verliezen, maar rouwen is nog meer. Rouwen doe je met alles wat je in je hebt. Verdriet, boosheid, schuld, spijt, eenzaamheid en andere gevoelens.

> > >

“Het lijkt alsof mijn verdriet er niet meer mag zijn. De mensen van wie ik steun verwachtte, zijn er niet voor mij. Als ik iets over hem zeg, wordt er snel overgegaan naar een ander onderwerp. Ik kan me zó eenzaam voelen in een ruimte vol vrienden."

> > >

Onze overleden geliefden blijven we in ons hart meedragen. Er gaat praktisch geen dag voorbij zonder dat we even aan hen denken. Door een kaarsje aan te steken, naar een foto te kijken, in gedachten of hardop tegen hen te praten, of anderszins.

> > >

Vijftig jaar waren ze samen, toen hij ziek werd en kort daarna overleed. In die vijftig jaar was er veel gebeurd, lief en leed hadden ze met elkaar gedeeld.

> > >

Veel kinderen en jongeren heb ik al mogen begeleiden bij een groot verlies in hun leven. Vaak hadden ze een ouder, broer of zus verloren. Steeds kwam hier iets heel belangrijks voorbij: de behoefte aan informatie.

> > >

“Misschien ben ik wel een beetje bang, maar ik weet het niet zeker. Het is logisch als ik nu verdrietig ben, dus ik denk dat dat zo is.” Is voelen hoe het met je gaat, echt zo moeilijk? Dat kan zeker.

> > >

“Het verdriet doet zoveel pijn, letterlijk steken in mijn hart. Kun je mij ervan af helpen, liefst snel? Heb je een handleiding die ik kan volgen? Ik wil graag weten welke stappen ik de komende maanden moet zetten want nu heb ik tijd voor mijn rouw."

> > >

Haar buitenkant oogt stoer als ze vertelt over de vele plannen die ze heeft. Haar ogen kijken in de verte. Op zoek naar iets? Haar binnenkant is bij wat ze heeft gemist in haar kinderjaren en wat toen zo gewoon leek.

> > >

“Overdag gaat het wel. Dan heb ik mijn werk, haal ik de kinderen op en daarna is het thuis spitsuur totdat ze in bed liggen. Als ik op de bank zit en tijd voor mezelf heb, dan begint het."

> > >

Ken je dat? Dat je je voorneemt dat je het anders zult doen als je moeder of vader en er op 'n gegeven moment achter komt dat het toch niet zoveel anders is? Of dat je als volwassene nog luistert naar de boodschappen die je vroeger hebt meegekregen?

> > >

Boos was ze, zo boos. Twintig jaar geleden had ze onverwacht haar man verloren. De man die alles voor haar overhad, haar beste maatje. Dat had veel pijn gedaan. Soms nog. Nu vroeg ze zich af of ze bij haar huidige partner moest blijven.

> > >

Een rouwproces heeft beweging nodig. Niet steeds, maar elke keer weer opnieuw.

> > >

Ze is begin dertig en praat honderduit. Over haar werk waar niks en niemand goed is. Over thuis waar het de laatste tijd ook allemaal niet lekker loopt. Over haar ouders die ze dingen kwalijk neemt.

> > >

‘Panta rhei’ betekent: alles stroomt, alles is in beweging. Ons leven, alles in onze wereld verandert steeds. Het leven vraagt van ons om mee te gaan in dat voortdurend veranderen en te leven met wat er is. Hoe lastig dat soms ook kan zijn.

> > >

Het is weer bijna 2 november: Allerzielen. De dag waarop we nog eens extra denken aan alle mensen die zijn overleden en die we missen.

> > >

Ze vertelt over het overlijden van haar zus, met wie ze zo’n innige band had. Inmiddels is het ruim vijf jaar geleden dat ze haar zus heeft verloren, maar iets brengt haar in mijn praktijk. Ze kan er goed over praten, ook over haar eigen gevoelens.

> > >

Dat je iemand verliest van wie je veel hebt gehouden, is al erg genoeg. Dat je iets verliest dat je dierbaar was, is al erg genoeg. Laat staan dat je, als je weer aan het werk gaat, te maken krijgt met collega’s die zich geen houding kunnen geven.

> > >

Ze komt mijn praktijk binnen, een beetje afwachtend. “Ik heb mijn verhaal al zo lang niet kunnen doen”, zegt ze. “En nu het mag, vind ik het zo moeilijk”. Het enige wat ik zeg is: “Vertel maar wat je kwijt wilt nu, alles is goed”.

> > >

Vele verhalen hebben mijn praktijk al gevuld en hopelijk zullen er nog veel volgen. Alle verhalen die voorbij komen, raken me ergens. De mensen nog veel meer. Hoe ze binnenkomen en hun verhaal vertellen.

> > >

Rouw kan soms zo rauw zijn dat het je helemaal in het donker trekt. Alsof je in een put bent gevallen die zo diep is dat je de bovenrand niet meer kunt zien. Er is geen licht meer. Je kunt je niet oriënteren, je bent ergens waar je de weg niet kent.

> > >

Ze praat alsof het hele verhaal er in vijf minuten uit moet, struikelt soms over haar eigen woorden of slikt ze in. Af en toe stopt ze om adem te halen. Dan gaat het verhaal in sneltreinvaart weer verder.

> > >

Stel je eens voor, je bent vijftien en je bent volop bezig om de wereld én jezelf te ontdekken. Wie ben ik, wat wil ik, wat wil ik straks gaan doen? Je hebt plezier in het leven en je wilt iets van je school maken. En dan wordt je zusje ziek.

> > >

“Kunnen mijn huidige klachten komen door verlies dat ik lang geleden heb meegemaakt?” Die vraag kreeg ik onlangs tijdens een lezing die ik mocht geven. Mijn antwoord was en is dat dit zeker het geval kan zijn.

> > >

Ze heeft recent iets ergs meegemaakt op haar werk. Ze vertelt. Daarnaast zorgt ze al een tijd voor twee zieke familieleden en maakt ze zich zorgen over haar zus en over haar zoon. Ze vertelt en vertelt, over deze dierbare mensen en wat zij meemaken.

> > >

Hoe vaak hoor je het niet in deze dagen? Fijne feestdagen, gelukkig nieuwjaar, een gelukkig en gezond 2018 gewenst… Oprechte wensen die we naar elkaar toe uitspreken. Oprechte wensen die echter ook pijn kunnen doen.

> > >

Rouw gaat nooit echt voorbij. Rouw hoort bij liefde, zonder liefde is er geen rouw. Jouw liefde voor die lieve ander gaat niet voorbij, ook al is hij of zij er niet meer. Dus is ook rouw nooit echt klaar. Het wordt wel anders.

> > >

“Het is nu al ruim anderhalf jaar geleden dat ze is overleden en ik heb soms nog steeds het gevoel dat ze elk moment binnen kan komen. Net of er niets is veranderd en ze er nog gewoon is.”

> > >

“Ik wil dat het weer wordt zoals het was. Dat ik me net zo voel als vóór het overlijden van mijn vrouw en dat ik mezelf weer ken”, zegt hij als hij belt voor een kennismakingsgesprek.

> > >

Het is ergens in het voorjaar als ze mijn praktijk binnenstapt, Emma* van zeven. Ze praat honderduit over haar hobby’s en vooral over hockey, over dat ze graag tekent, leest en van paarden houdt.

> > >

Stel je eens voor. Je hebt recent iemand verloren van wie je veel houdt. De wereld staat voor jou even stil. Misschien is het nauwelijks voor te stellen, maar probeer het eens.

> > >

Opeens is hij volkomen uitgeput en komt thuis te zitten met een burn-out. Het gesprek gaat over zijn werk, over druk en werkdruk die hij ervaart maar uiteindelijk komt het verhaal los.

> > >

“Het was heel druk bij ons thuis. Er kwamen allemaal mensen die mijn vader en moeder een hand gaven. Ik kreeg geen hand. Alsof het voor mij niet zo erg was dat mijn broertje dood was. Gelukkig kwam de juf van school speciaal voor mij.”

> > >

“We praten er maar niet over, want dan brengen we hem wellicht op een idee.” Daar waar het vermoeden bestaat dat iemand een einde aan zijn leven wil maken, verdwijnen woorden vaak in het niets… totdat het onvoorstelbare wellicht toch gebeurt.

> > >

Kinderen van verschillende leeftijden gaan anders om met het verlies van een dierbare. Zo begrijpen jonge kinderen nog niet dat de dood voor altijd is en vraagt het veel geduld om dit steeds weer uit te leggen.

> > >

Als mensen het over trauma hebben, dan bedoelen ze vaak datgene wat ze hebben meegemaakt. Trauma zit echter niet in de gebeurtenis, maar in hoe je deze gebeurtenis ervaart.

> > >

Regelmatig ontmoet ik in mijn praktijk mensen met deze vraag. Mag het wel, een nieuwe relatie na het overlijden van mijn partner? Ben ik eraan toe? Als mensen zich deze vraag stellen, dan is het goede nieuws vaak dat ze alweer vooruit durven kijken.

> > >

Het is zo mooi om te mogen zien hoe mensen na een persoonlijk verlies weer de kracht vinden om door te gaan met hun leven. Ieder op zijn manier, zoals ook ieder zijn eigen weg bewandelt op het pad van rouw.

> > >

Bij een van mijn lezingen was een vrouw die enkele maanden daarvoor haar vader had verloren. Ze had veel moeite met zijn overlijden en miste hem ontzettend. Zijn graf bezocht ze regelmatig, voor haar een manier om contact met haar vader te hebben.

> > >

Ver van hier, in een sterrenstelsel op vele lichtjaren afstand, was het donker. Het was er zo donker, omdat geen enkele ster haar licht liet schijnen. Alle sterren waren dof geworden omdat er een groot verdriet over de sterrenfamilie was neergedaald.

> > >

Behalve verdriet kan verlies zorgen voor veel stress. Dat kan zelfs leiden tot een burn-out. Zeker bij gestolde rouw. Niet genomen rouw uit het verleden is een van de (minder bekende) oorzaken van burn-out van nu.

> > >

Als we iemand verliezen die ons dierbaar is, dan hebben we verdriet. Dat is ook de emotie die het meest voor de hand ligt en het meest ‘geaccepteerd’ wordt, zowel door de nabestaande als zijn omgeving. Verlies kent echter vele gevoelens...

> > >

“Hoezo, hulp vragen? Ik heb altijd alles zelf gedaan, dus dit kan ik ook wel aan. Ik moet het toch alleen doen, daar kan niemand me bij helpen. Het leven gaat gewoon door. Wat gebeurd is, is gebeurd. Daar kan ik niets aan veranderen."

> > >

“Daar stond ik dan. Op mijn 35e. Mijn man overleden, en ik die nooit geleerd had om verdriet en boosheid te uiten. Met twee kinderen van 7 en 9 jaar, die ook verdriet hadden. Ik kon hen niet eens troosten."

> > >

Als je rouwt, dan is steun van je omgeving heel belangrijk. Aan de mensen om je heen kun je je verhaal kwijt, bij hen kun je leunen, van hen ontvang je ook praktische steun. Zo gebeurt het echter – onbedoeld – niet altijd.

> > >

Als je iemand verliest van wie je veel houdt, dan kan 't voelen alsof je veilige wereld instort. Leren leven met zo’n groot verlies is vooral voor jongeren moeilijk. Zij hebben een dubbele taak: het verlies een plek geven én zelf opgroeien.

> > >

Je denkt dat je een belangrijk verlies uit het verleden, zoals de dood van een dierbare, een plekje hebt gegeven. Maar ineens, schijnbaar uit het niets, gebeurt er iets in je leven waardoor dit of een ander verlies weer aangeraakt wordt.

> > >

Met grote ogen stapt ze samen met haar moeder mijn praktijk binnen. Ze geeft me keurig een hand en vertelt hoe ze heet. En of ik haar naam toch vooral goed wil schrijven. Ze is acht jaar en heeft enkele maanden geleden plotseling haar vader verloren.

> > >

Rouwen doe je met alles wat je in je hebt. Je ervaart je verlies in je gevoelens, gedachten, in hoe je jezelf ziet en de wereld om je heen. Rouwen doe je ook met je lijf. Rouwen doe je juist met je lijf, ook al (h)erkennen we dat vaak niet als rouw.

> > >

Een maand na het onverwachte overlijden van haar man stapte ze voor 't eerst mijn praktijk binnen. Ze wilde weten hoe het ging met rouwen, zocht naar antwoorden want “rouwen was geen gewoonte”. Ik ontving haar hartelijk, benieuwd naar haar verhaal.

> > >

Liefde en rouw horen bij elkaar. Er is geen rouw zonder liefde. Als je niet van iemand hebt gehouden, is er ook geen sprake van rouw. Andersom is ook waar: hoe meer je van iemand hebt gehouden, des te intenser de rouw als reactie op het verlies.

> > >

“Lief kindje, wat hadden we je graag in onze armen gehouden. Wat hadden we je graag leren kennen en zien opgroeien. We hadden je getroost als je gevallen zou zijn, we hadden gelachen als je blij zou zijn. Helaas mocht het niet zo zijn."

> > >

De afgelopen weken ontmoette ik in mijn praktijk veel mensen die streng zijn voor zichzelf, die vinden dat ze zich niet moeten aanstellen of stoer doen en hun verlieservaring kleiner maken. Nu kan ik daar zelf ook wat van.

> > >

“Mijn man is aan het dementeren. Ik krijg steeds minder contact met hem, hij is steeds minder de man met wie ik ooit getrouwd ben. Ik realiseer me nu pas dat ik in een proces zit van afscheid nemen, verliezen en rouwen."

> > >

Bij overlijden is het vanzelfsprekend om goed afscheid te nemen van onze dierbaren. Dat biedt ons troost. Maar wat bij andersoortig verlies dat je ook kan overspoelen? Echtscheidingskaarten kun je niet in de winkel kopen.

> > >

“Ze zeggen dat ik hem moet loslaten. Hij komt toch niet meer terug. Het is voorbij. Ik probeer dat wel, maar het lukt niet. Ze zeggen dat ik het moet afsluiten, maar ik weet niet wat ‘het’ is. Ik kan hem niet loslaten."

> > >

“Hoe gaat het met je? Oh, wel goed hoor nu. Dank je wel dat je het vraagt. Ik ga naar mijn werk en doe mijn dagelijkse dingen. Soms is het wel erg stil ja, maar daar zet ik me overheen. Je moet toch door hè..."

> > >

Hij wist dat hij moest sterven. Zijn oude lijf kon het leven niet meer aan. Maar hij wilde nog zo graag. Hij wilde het leven niet loslaten. Vechtend tot het laatst. Hij ontkende wat hem te wachten stond.

> > >

“Enkele maanden na het overlijden van mijn man zag ik een goede bekende in de supermarkt. Toen ze mij in het oog kreeg, liep ze snel een andere rij in. Ze deed alsof ze me niet zag. Dat deed pijn, want ik ben toch nog gewoon ik?"

> > >

Rituelen kennen we allemaal. Denk maar aan het vieren van een verjaardag, een trouwceremonie of uitreiking van een diploma. Rituelen helpen ons om te beseffen dat er iets belangrijks in ons leven gebeurt of verandert.

> > >

Er was eens een klein meisje. Ze had alles wat haar hartje begeerde en groeide op in een liefdevol gezin, samen met haar broertje. Ze speelde, ze ging naar school en werd een mooie volwassen vrouw. Ze trouwde en kreeg haar eigen gezin.

> > >

Als je rouwt, heb je ook liefgehad. Want rouw is onlosmakelijk verbonden met liefde. Door te rouwen zien we ons verlies onder ogen. Het maakt dat we opnieuw onze weg vinden in een wereld die voorgoed veranderd is.

> > >

Hoe ga jij verder na het overlijden van je partner? Hoe geef je hem of haar een plek in je hart? Welke steun vind je in je omgeving? Gesprekken met deelgenoten, mensen die ook hun partner hebben verloren, bieden troost en (h)erkenning.

> > >

Als je een dierbare verliest, dan zegt het leven even ‘stop’. Je hebt jezelf als het ware opnieuw uit te vinden. Als je samen een lang leven hebt gehad, is het gemis vaak nog sterker. Bij veel oudere mensen zien we bovendien meer verliezen.

> > >

“Nou gewoon, het gaat goed hoor.“ Ik zie hem nog zitten, een half jaar na het verlies van zijn moeder. Vijftien jaar, stoer en op weg naar volwassenheid. Hij kijkt me niet aan als hij vertelt dat het goed met hem gaat.

> > >

Rouwen doe je niet alleen thuis. Als je een dierbare hebt verloren, dan beïnvloedt dit je hele leven. Thuis, op je werk, op school en alle andere plekken waar je bent.

> > >

Donderdag 17 juli 2014. Een vliegtuig stort neer in het verre Oekraïne. Nederlanders en Belgen aan boord. Op weg naar hun vakantie, een congres, een nieuw leven in het oosten… Mensen die we wellicht kennen. Mensen zoals jij en ik.

> > >

Onlangs praatte ik met een vrouw over het verlies van haar vader. Zij had altijd een goede band met hem gehad en was erg verdrietig.

> > >

In de afgelopen weken heb ik deze uitspraak regelmatig gehoord van mensen die een dierbare hebben verlopen: “Niemand kan mij helpen. Ik moet het toch alleen doen”. Er is inderdaad niemand die het verlies ongedaan kan maken, dat klopt.

> > >

Het verlies van een dierbare raakt niet alleen jou, maar het hele gezin. Alle gezinsleden hebben samen te dealen met dit verlies, maar de praktijk is vaak anders. Je kunt de ander niet bereiken, ook al wil je dat zo graag.

> > >

Laatst sprak ik in mijn praktijk met een vrouw op leeftijd die haar man had verloren. Ze had veel moeite om haar leven weer op de rails te krijgen. Ze waren ook al meer dan 50 jaar bij elkaar geweest en ze miste hem enorm.

> > >

Rouw heb je te nemen, er is geen weg omheen. Iedereen loopt hierin zijn of haar eigen pad. Dit kost inspanning, je hebt werk te doen. Soms sta je stil, loop je een eindje terug of maak je een omweg.

> > >

Als je iemand verliest die je dierbaar is, kom je in een rouwproces terecht. Je kunt heel verdrietig zijn, maar ook boos, bang of jezelf machteloos voelen. Je ervaart misschien dat je gaat piekeren, moeilijk slaapt, je niet kunt concentreren.

> > >

Als een kind een groot verlies meemaakt, dan is dat heel ingrijpend. Zonder vader of moeder, broertje of zusje verder moeten, dat is niet te bevatten. Er speelt echter nog méér.

> > >

Het liefst beschermen we onze kinderen tegen alle pijn van de wereld. Jammer genoeg kan dat niet. Ook zij krijgen te maken met verdriet en teleurstelling. Wat we wél kunnen doen, is onze kinderen met verlies leren omgaan.

> > >

“Ze is toch 84 jaar geworden, een mooie leeftijd. Het was jullie toch gegund om lang bij elkaar te zijn. Hij was al lang ziek, het is beter zo.” Ouderen die hun partner verloren hebben, zullen dit soort uitspraken vast herkennen.

> > >

Een dierbare moeten missen, is al erg genoeg. Hoe ga jij om met zo’n groot verlies? Blijf je stilstaan met volledige aandacht? Of stap je er snel overheen om weer door te gaan? Wat je ook doet, je hebt er vast een goede reden voor.

> > >